Dr. Annett Brězanec, stawiznarka a archiwarka w Serbskim kulturnym archiwje při Serbskim instituće w Budyšinje, 17.7.2021 na torhošću we Wojerecach składnostnje spominanja na załoženje župow dnja 24.7.1921 we Wojerowskej „Radnej pincy”

Što wjedźe nas dźensa na torhošćo Wojerowskeho stareho města před radnicu? Přeprošenje Domowiny, wozjewjene w Serbskich Nowinach: „Česćene towarstwa! Přeprošujemy Waše zastupeŕstwo do posedźenja wubjeŕka „Domowiny“, kiž změje so njedźelu, 24. julija t.l. w Radnej Pincy we Wojerecach. Dnjowy porjad: Přetworjenje zwjazka do štyrjoch podzwjazkow a to: A. Katholski w Sakskej ze sydlom w Khrosćicach, B. Evangelski w Sakskej ze sydlom w Budyšinje, C. Hornjo-Łužiski w Pruskej ze sydlom we Wojerecach, D. Delnjo-Łužiski w Pruskej ze sydlom w Khoćebuzu.“ Přeprošenje je wězo z lěta 1921, dopominamy so potajkim dźensa na 100. róčnicu tutoho podawka – druhe dozałoženje Domowiny a zdobom załoženje Domowinskich župow – a mój podźěl na tym je, wam krótki historiski dohlad dać. 

Ze słowami „Domowina rediviva!“ – štož rěka: Domowina wožiwi so! zahaji so nowinarska rozprawa wo tehdomnišim zjĕzdźe zastupjerjow serbskich towarstwow. Wjetšina towarstwow ze Sakskeje bě zastupjena, tež někotři zastupjerjo z Pruskeje Hornjeje Łužicy. Z Delnjeje Łužicy njebě so nichtó přitowaršił. Wot tam bě jenož jedne towarstwo z čłonom. Po narodnej hymnje – spěwaše so „Hišće Serbstwo njezhubjene“ – a zawodnych słowach předsydy Arnošta Barta, „stupi so do dnjoweho porjada, zo měło so najprjedy wo wutworjenju 4 podzwjazkow jednać,…   K tomu rěčachu někotři, kiž měnjachu, zo njeměło so w Sakskej po konfesiji dźělić – kaž bě w přeprošenju namjetowane, ale jenož po krajinach. Towarstwa přizamknu so cyłkej pak po hamtskich wokrjesach (Kamjenski, Budyski, Wojerowski a Choćebuski), pak po praktiskim zwisku. … Kóždy wotdźěl woli sebi swoje předsydstwo, kotryž z hłownym předsydstwom najwuši zwisk ma. Z tutych 4 podzwjazkow sćelu so po dwěmaj do hłowneho předsydstwa. W tutym zmysle so prěni dypk dnjoweho porjada přiwza.“

Zaměr župow wuswětla wustawki Domowiny, najskerje z lěta 1924: „Župne zarjadowanje ma hłownje tón nadawk, zaběrać so z wosebitymi poměrami a nadawkami w župje a pozběhnyć znutřkowne towarstwowe žiwjenje w župje. Jeje wuznam a nadawk leži potajkim bóle w nutřkownym dźěle hač w zwonkownej organizaciji. Zwonkowna organizacija wjedźe wot towarstwa direktnje k centrali.“

Poprawom dopominamy tu dźensa na wěc, kiž je wosebje z našeho dźensnišeho hladanja z wuznamom. Dźensniše župy agěruja dosć samostatne, skerje kaž regionalne serbske towarstwo. 1921 – strózbje widźane – njebě załoženje župow wjace hač zarjadniski akt, ale to z dosć inowatiwnym zaměrom, mjenujcy regionalne wosebitosće w Serbach sylnišo wobkedźbować, zhromadnosć skrućić, komunikaciske puće skrótšić.

Pohladamy hišće raz do 1920tych lět: 1. Swětowa wójna bě hnydom při spočatku dźěławosć a wutwar 1912/13 załoženeho třěšneho zwjazka serbskich towarstwow, nahle přetorhnyła. Po kóncu tuteje wójny přetřasy serbske narodne hibanje serbski kraj. Přichilnosć Serbow k Čecham w nowym staće ćisny dołhi sćin na serbsko-němski poměr we Łužicy. Serbja běchu so na nowe formy narodneho žiwjenja zmužili: Serbske hospodarske towarstwo a akcijowe towarstwo Serbska ludowa banka so załoži, z filialemi we Wojerecach a Choćebuzu. Politiska strona Łužiska, pozdźišo Serbska ludowa strona, so załoži. Nowe towarstwa, mjez dr. serbski „Sokoł“ a Zwjazk serbskich spěwnych towarstwow, skutkowaše wuspěšnje w serbskich wjeskach. Bjezdwěla wotmach. 

Runočasnje bědźachu so Serbja z negatiwnymi zjawami za serbsku kulturu, kaž na přikład: njespokojace wobkedźbowanje serbskeje rěče w šulstwje a cyrkwi, konkurenca němskich towarstwow. W rozprawach jednotliwych towarstwow abo županow skorži so wo liwkosći Serbow a njepřihódnych wobstejnosćach. Čitamy wo nowinarskich nadpadach na Serbow ze – originalny zwuk – wšoněmskeho šowinistiskeho myslenja. Hódnoćeše so: Sakske knježerstwo Serbstwo jenož ćerpi, ale njepodpěra Serbstwo, we Wojerowskich kónčinach su „tamny lud a towarstwa z pruskim jědom zajědojćene“.

Třěšny zwjazk chcyše towarstwowe žiwjenje podpěrać – cyle praktisce – poskićachu swětłowobrazowe přednoški, referentow, dźiwadłowe hry, prózdninske městna za dźěći, organizowanje swjedźenjow atd. Hdyž so spočatk l. 1922 prěni raz Kamjenska župa zetka, rozłoži předsyda nuznosć zwjazka powšitkownje a podzwjazka wosebje. „Dźěło našeho zwjazka nam nuznosć decentralizacije do wěsteje mjezy přikaza. We podzwjazku hodźi so narodne dźěło wjele lěpje po potrěbnosćach strony, kotraž we wšelakim nastupanju jenakosć ma, złožować. Tule zasadu přitomni jednohłósnje připóznachu.“ Centrala Domowiny měješe drje běrow w Serbskim domje, ale jenož wot 1924 hač do 1927 dźěłaše tam hłownohamtski sekretar Herman Šleca, w 1930tych lětach dźěłaše Ema Krawcec někotre hodźiny jako pisarka w sekretariaće. Decentralizacija bě potajkim wažny krok, dźěławosć pohonić, organizować a na wjac ramjenjow rozdźělić. Myslimy jenož na wobmjezowane komunikaciske srědki.

Hišće někotre zjawy abo zajimawostki wokoło župow:

Žórłowy zakład je přewšo snadny – najwažniše pisomne žórło je serbske nowinarstwo. W aktowym archiwje Domowiny je so z časa do 1945 jenož 14 kašćikow wobchowało. Serbsce pisać wobknježeše tež jenož mały dźěl maćernorěčnych Serbow, w šulach so to njewučeše, wosebje nic w Pruskej.

Pomjenowanje župa: w prěnich lětach njerěčeše so wo župje, ale wo podzwjazku. Hakle wot l. 1924 wužiwa so župa, najprjedy hišće paralelnje.

Němski přełožk namakać njebě docyła tak jednorje, přetož w hamtskim listowanje njehrajachu rólu – jeli so něšto namaka, potom bě pomjenowanje Gau abo Kreisverband, tež Gebietsverband. Dźensa přełožujemy Regionalverband.

Znajemy dźensa 5 župow, tehdom falowachu hišće Slepjanske kónčiny. 1921 eksistowaše mjenujcy jenož jedne serbske towarstwo w Rózborkskim wokrjesu, a to we Wochozach.

Delnjołužiska župa – „tón naš bolosćik“ – wosta jenož na papjerje, hačrunjež postaji so samo župan. Tež hdyž tam žane serbske towarstwa njedźěłachu, organizowaše so tež w tutych kónčinach kulturne serbske zarjadowanja a wuměna z Hornjej Łužicu.

Čestne mjena: Za 3 župy su so hač do dźensnišeho wobchowali: „Jan Arnošt Smoler“, „Michał Hórnik“ a „Handrij Zejler“. Njeeksistentna Delnjołužiska župa dósta mjeno „Hendrich Jordan“.

Zamołwitosć za župu měješe župan, hač do 1937 běchu to Arnošt Bart a Pawoł Krječmar, Jan Haješ, fararjo Wjenka, Šewčik, Delan a kapłan Hórnik. Za Delnju Łužicu pomjenowa so Bogumił Šwjela.

Što rěkaše župna dźěławosć? We hłownym, zo zastupowaše župan wotpowědne towarstwa na centralnych Domowinskich zhromadźiznach a rozprawješe wo jich dźěławosći. Je za nas (abo znajmjeńša za mnje) tež zajimawe, zo njerozeznawachu so problemy husto wot našich, kaž na přikład: Serbja w gmejnskich radach a w šulskich wuběrkach a politiske zastupnistwo. Přidatne k wšoserbskim zlětam zarjadowachu so regionalne swjedźenje kaž 1929 w Klukšu, 1930 w Drježdźanach, 1931 w Hodźiju, 1935 w Róžeńće a we Wojerecach, a bych tež Wětošowski drastowy swjedźeń 1934 do tuteje kategorije ličiła.

Budyska župa, to jenož připódla, dźěleše so 1929 samo hišće do podžupow z rjanym pomjenowanjom Hornja rańša, Delnja rańša, Srjedźna a Budyska župa – rjenje dźělene po wosadach a dróhach. Přidruži so tež Rózborkska župa ze centralu w Slepom – na poprawne dźěło so pak njewuskutkowa, znajmjeńša je ćežko, tole nětko hišće zwěsćić.

Traješe někotre lěta, prjedy hač župny system prawje zaběži, ale hižo někak 10 lět pozdźišo, w lětach nacionalsocializma so Domowinske dźěło wjace a wjace přikrótši a wobćeži. Wo tutych dosć znatych zjawach tu nochcu rěčeć. Wjednistwo pod nowym předsydu Pawołom Nedom spyta organizacisku formu třěšneho zwjazka přetworić. Župy pak mějachu wostać. Na kóncu zakazachu nacionalsocialisća 1937 kóždu dźěławosć serbskich towarstwow. Politiske naprawy kaž tež powšitkowna towaršnostna atmosfera bijachu njesměrnu wulku ranu do Serbstwa, wot kotrejž njeje so w mnohich kónčinach wjace zhrabało.

Po kóncu 2. Swětoweje wójny, zaso napjata politiska a towaršnostna situacija, wupokaza so system župow jako jara wunošny. Sowjetska wobsadniska móc agěrowaše w prěnim času na runinje wokrjesow, tuž tworjachu so wotpowědne Domowinske župy. Přeco citowana dowolnosć za skutkowanje Domowiny hižo w meji 1945 płaćeše na přikład najprjedy jenož za wokrjes Budyšin. Dale: Towarstwa po znatym byrgarskim systemje njesmědźachu w tutej formje wjace eksistować. W Domowinje přewzachu to wjesne skupiny, kiž běchu do jedneje župy zjednoćene.

Naliču nětko zaso jenož někotre zjawy abo podawki powójnskeho župneho žiwjenja. 1947 přewjedźeštaj so prěnjej župnej zjězdaj, a to we Wojerecach a w Chrósćicach. Župa Michał Hórnik organizowaše za dźěći ze Slepjanskich kónčin přebytk w serbskich swójbach. Hač do l. 1952 so trójce pomjenowanje župy Slepjanskeje kónčiny změni. Najprjedy rěkaše župa Rózbork, potom Niska a na kóncu Běła Woda.

Dla rozestajenjow mjez Domowinu a Narodnej radu, wosebje dla politiskeho wusměrjenja Domowiny, běchu třo županojo wot centrale nuzowani, so za abo přećiwo Domowinje rozsudźić: Korla Wirt – rozsudźi so za Narodnu radu, Pawoł Lubjenski – rozsudźi so za Domowinu a Franc Natuš – rozsudźi so za Narodnu radu, daše so pak potom zaso jako župan wolić.

Skónčnje: 1946 załoži so prěnja Domowinska skupina w Delnjej Łužicy, w Choćebuzu dźěłaše župny sekretariat, oficielnu dowolnosć dósta pak hakle 1950 wot Braniborskeho knježerstwa. Organizacija móže drje dźěłać, ale, kaž pisachu nowiny, „jeje źěłu se tam ẃelgin zadora“. W 1950tych lětach nastachu w Delnjej Łužicy župy Choćebuz, Gubin/Baršć, Kalawa/Lubin a Grodk.

Jako eksteritorialna župa přidruži so w l. 1951 župa Wysoke šulstwo „Jan Skala“. Hač do lěta 1990 steješe jenož w tutej župje za krótki čas dwójce jedna žona na čole. W 1960tych lětach zarjadowaše so kaž w statnym natwarje hišće wobwodna runina, to rěka Choćebuz a Drježdźany. W 1960tych lětach eksistowaše tež samostatna župa jenož za město Budyšin. W nazymje 1978 wudyri w župnym běrowje w Grodku woheń a wšitko zniči.

W běhu NDR-skeho časa wuwiwaše so organizaciski natwar Domowiny k běrokratiskemu systemej wotpowědujo socialistiskemu centralizmej. To słužeše wosebje k tomu, wot SED a knježerstwa postajenu politiku a ideologiju přesadźić a wšitko kontrolować. Poprawnu organizaciju župneje dźěławosće přewzachu sekretariaty z hłownohamtskimi přistajenymi. Funkcija čestnohamtskeho župana bě jenož hišće formelna a bjez wuznama. Wuwiwaše so kruty system rozprawnistwa, wubědźowanjow a krutych postajenych přednoškow, župnych festiwalow atd.

Njecham so pak sama w njewuprajacych a bjezwuznamnych stawiznach organizatoriskich strukturow zhubić. Skónču tuž z mysličku, zo hakle politiski přewrót 1989 zaso móžnosć skićeše, poprawnu ideju župow wožiwjeć a wuspěšnje wutwarjeć, dźiwajo na wosebitosće serbskeho žiwjenja w rozdźělnych kónčinach a tutón potencial wužiwać na dobro Serbstwa.